Барлығы Қазақстанның телекоммуникация нарығында үшінші ойыншыны асыға күтуде. Бұл туралы келісімге бір ай бұрын Катарда қол қойылған. Бәсекелестіктің күшеюі нарықтағы жағдайға қалай әсер етуі мүмкін?
PR кеңесшісі Байрам Азизовтың пікірі бойынша: «Телекоммуникация нарығы банк нарығы сияқты көптеген агенттіктердің қозғалтқышы болды. Бұл нарықтардың монополиялануы барлық креативті жоққа шығарды, олардың барлық бюджеттерін үлкен агенттіктерге бағыттады. Нәтижесінде нарық тоқтап қалды. Ал нарық монополиялық болып, бір қожайын екі операторға ие болса, бұл оның екі әмияны арасындағы бәсеке. Олай болса, жарнаманың қандай да бір түріне, елдегі экономикалық маңызды сегменттерді қамтуға неге инвестиция салу керек?!».
Қайда бару керек?
Мұны жуырда қазақстандық Facebook желісінің қолданушылары да растады. 2022 жылдың қазан айында танымал «Астана – Не? Қайда? Қашан?» тобында қолданушы Гүлмира Садвокасова таңғалды: «Топ мүшелері, барлығына сәлем! Қай ұялы байланыс операторына ауысқан дұрыс, өз пікіріңізбен бөлісіңіз. Менің ағам бірнеше күннен бері телефонмен ешкімге хабарласа алмады. Экраннан хабарласу мүмкін емес деп көрсетеді».
2023 жылдың ақпан айында Гүлнұр Құлқыбаева: «Айтып жіберсеңіздер, бәрінің интернеті жақсы жұмыс істей ме, әлде операторды ауыстыру керек пе?» – деп сұрады.
Бірақ қазақстандықтың таңдау мүмкіндігі жоқ. Бұл туралы биылғы жылдың қаңтар айында Самат Искаков есімді қолданушы атап өтті: «…. біржақты тәртіппен жаңа тарифке ауыстырдым. Алдыңғысы 5 ақпанға дейін жарамды болуы керек. Қолжетімді 90 минуттың орнына олар 40 минут қалдырды, бірақ оларды да өзгерту мүмкін емес. Дүйсенбі күні мен басқа тарифті таңдаймын. «Қазақтелекомның» қалған үшеуінің қайсысына қосылған тиімді?».
Байқағанымыздай, пайдаланушылар бәсекелестіктің жоқтығын айта отырып, негізгі себептерді ұялы байланыс сапасының төмендігі, интернет және тариф бағасының өсуі деп атайды.
Әлемдік тәжірибе
Әлемдік тәжірибені салыстырып көрейік. Британдық Cable.co.uk аналитикалық ресурсы әлемнің 237 еліндегі 1 ГБ трафик құнын салыстыратын кестені жариялады. Ол үшін телекоммуникациялық провайдерлерді салыстыруға маманданған ресурс мамандары 5 мыңнан астам мобильді интернет тарифтік жоспарларына талдау жасады.
Онда Қазақстан 35-орынға тұрақтады. 1 ГБ құны – $0,41. Соңғы орында Зимбабве тұр, мұнда 1 ГБ 43,75 доллар тұрады.
Бұл жақсы нәтиже сияқты. Бірақ бәрі салыстыру арқылы келеді. Мұнда біз ең жақын көршілерімізден төмен тұрмыз. Мәселен, Қырғызстанда 1 ГБ – $0,17 (8-орын), Ресейде – $0,25 (15-орын), Өзбекстанда – $0,30 (22-орын) және Моңғолияда – $0,38 (30-орын) тұрады.
Егер сіз алдыңғы ондыққа қарасаңыз алшақтық байқалады.
Ал бұл Израиль – 0,02 доллар, Италия – 0,09 доллар, Фиджи – 0,09 доллар, Сан-Марино – 0,10 доллар, Камбоджа – 0,12 доллар, Пәкістан – 0,12 доллар, Үндістан – 0, 16 доллар, Қырғызстан – 0,17 доллар, Франция – 0,20 доллар және Колумбия – 0,20 доллар.
Айта кетерлігі, алғашқы ондыққа енген 10 елдің 8-інде 4 және одан да көп ұялы байланыс операторлары бар.
Ұялы байланыс операторларының саны бойынша Израиль абсолютті көш бастап тұр. Елде жеке инфрақұрылымы бар 5 оператор (Pelephone, Cellcom, Partner, Hot Mobile, Golan Telecom) және басқа біреудің инфрақұрылымы негізінде байланыс қызметтерін ұсынатын тағы екі виртуалды оператор (018 XPhone және Rami Levy) бар. Израильдің ең төмен тарифке ие болуы таңғаларлық емес, бұл бәсекелестіктің жұмыс істейтінінің айқын дәлелі. Мұнымен қалай жұмыс істеп жатқанымызды көрейік.
Балама жоқ
Жақында біздің телекоммуникация қызметтері нарығы екіге бөлінді. 2022 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі төрағасының бірінші орынбасары Рустам Ахметов Қазақстандағы ұялы байланыс нарығы дуополиялық болып табылатынын, екі нарық субъектісі – «Қазақтелеком» АҚ компаниялар тобы бар екенін атап өтті. («Кселл» АҚ және «Мобайл» ЖШС Телеком – Сервис») 62% және «Кар-Тел» ЖШС 38%.
2023 жылы Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі мамандары операторлардың әрекеттерінен бәсекелестікке қарсы келісілген әрекеттердің белгілерін анықтады. Бұл 30-дан астам жоспар бойынша бағаның 7,7%-дан 57,3%-ға дейін өсуіне әкелді. Бұл таңқаларлық емес, өйткені екі бәсекелеске ортақ бағаны көтеру туралы келісу оңайырақ. Операторлар көп болған кезде мұны істей алмайды.
Ұсынылатын қызметтердің сапасы көп нәрсені қалаусыз қалдырады. Телекоммуникация нарығын реттеуші ҚР Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі 2023 жылы 782 тексеру жүргізген. Нәтижесінде 3 млрд 288 млн теңге айыппұл өндірілді. Алайда іс жүзінде заңда көзделген жеңілдікті ескерсек, операторлар бар болғаны 1 миллиард 644 миллион теңге төлеген. Бірақ мәселе шешілмеді.
Сең қозғалды
Дегенмен соңғы оқиғалар арқылы жақсы нәрселерге үміттенеміз. 14 ақпанда Катарда «Қазақтелеком» «Мобайл Телеком-Сервис» ЖШС (Tele2/Altel брендтері) Таяу Шығыстағы жетекші конгломерат – Qatar Power International Holding-ке сату туралы үшжақты келісімге қол қойды.
«Қазақтелеком» АҚ Басқарма Төрағасы Қуанышбек Есекеев атап өткендей, «PIH сияқты беделді және тұрақты компанияның стратегиялық инвестор ретінде әрекет ететінін айта аламыз, сонымен қатар ол Қазақстанда өте танымал, әрі холдингтің біздің елімізде барлығы сәтті аяқталған көптеген жобалары бар».
Бұл қазақстандық нарыққа үшінші ірі ойыншының келуі мүмкін дегенді білдіреді. Бірақ бұл оң өзгерістер әкеле ме?
Операторлар неғұрлым көп болса, соғұрлым жақсы
Бәсекелестік неғұрлым жоғары болса, соғұрлым операторлардың құнын төмендетуге және коммуникацияны жақсартуға мүдделілігі артатынын халықаралық тәжірибеден көре аламыз.
2011 жылы Tele2 жеңілдік операторы байланыс қызметтері мен мобильді интернеттің сол кездегі бағасын айтарлықтай төмендетіп, қазақстандық нарыққа енгенін де бастан өткердік.
Тағы бір жайт, үш ойыншы (Beeline, Катар және Қазақтелеком) телекоммуникация қызметтері нарығында бәсекелестігі дамыған елдерге қарағанда әлі де аз. Демек, Катар холдингінің келуі нарықты түбегейлі өзгертпейді, мүмкіндік 50/50. Нарық дамуындағы үлкен өзгеріс үшін кем дегенде тағы бір немесе жақсырақ екі-үш ойыншы пайда болғаны жөн.
