Әңгімеміздің әлқисасын бастамай тұрып, Құрманжан датқа кім, соны тілге тиек ете кетелік. Құрманжан – қырғыз елінің мемлекет және әскери қайраткері. 1832 жылдан 1876 жылға дейін қырғыздың алай тайпасының басшысы болған. Оны кей кезде «Алай патшайымы», «Оңтүстік ханшайымы» және «Ұлт анасы» деп те атайды. Қоқан хандығы мен Бұхар әмірлігі оған датқа (патшайым) деген атақ берді.
Сонымен қатар Ресей империясының полковнигі деген шені тағы бар. Ол Алай тауының етегінде дүниеге келді. Оның билікке келуі де қызық. Құрманжан он сегізге келгенде өзінен жасы екі есе үлкен адамға тұрмысқа берілген. Бірақ сүймеген әрі қартаң адамға шыққанына күйінген ол, барған жерін тастап кері қашады. Біраз жыл үйде болған Құрманжанды датқа деген аты бар, алайдың ірі байы Әлімбек әйел қылып алады. Құрманжан оған алты ұл туып берді. Әлімбектің жан жары бола жүре, ел басқаруға қолдан келгенше көмек берді. Өзі де тәжірибе жинақтады. Әлімбек пен Құрманжан жиырма тоғыз жыл бірге өмір сүрді. Әлімбек Қоқан хандығының қастандығынан аяқасты қаза болды да, бар билік Құрманжанның қолына өтті. Ол тек алай жұртын басқарып қойған жоқ. Он мыңдық жасаққа да қолбасшылық жасады. Қоқан ханы Құдияр аса ақылды һәм ер жүрек Құрманжанмен амалсыз санасты. Тіпті «датқа» деген атақты беруге мәжбүр болды. Бір сөзбен айтқанда, Құрманжан шығыстағы мұсылман әйелдерінің арасынан шыққан санаулы мемлекет басшыларының бірі болды. Ол сарбаздарын жинап, Ақ патшаның басқыншылық әрекеттеріне де қарсы тұрды. Елінің, жерінің азаттығы үшін ұзақ күресті. Ақыры күш тең болмаған соң, ымыраға келді. Иә, Құрманжан датқа осындай адам еді. Содан болар, қырғыз халқы әлі күнге оны құрмет тұтады. Қырғыздың әйелден шыққан үлкен қайраткері, мемлекет басшысы санайды. Ол жөнінде жүздеген мақалалар, шығармалар жазылды. Зерттеулер дүниеге келді. Көркем фильм түсірілді. Енді міне, «Манастан» кейінгі ірі мемлекеттік марапаттың біріне айналып отыр. «Елім» деп өткен датқаның ұмытылмағаны, рухтың оянғаны деген – осы.
«Құрманжан датқа» орденін Еуропаның ең ірі әлеуетті мемлекетінің басшысы Меркель алғашқы болып иеленді. Құрманжанның аты Кәрі құрлыққа кетті. Бұдан артық бақыт бар ма? Азғантай ғана қырғыздың елі үшін орасан еңбек еткен арысын ардақтап, дәріптеп жатқанына қызыға да қызғана қарайсың. Амал нешік, елге қорған, тұлға болған әйелдер қазақта да бар. Бірақ оларды біз Құрманжанның деңгейіне жеткізіп дәріптей алдық па? Ең құрығанда, орден қала беріп, медаль атын бердік пе? Бұл да – басты мәселенің бірі. Иісі қазақтың өз тұсында аты шыққан белгілі қыз-келіншектері жетерлік. Көне тарих жүлгегіне көз салсақ, сақ, ғұн, түркі қағанаттары тұсында өмір сүрген, еліне қорған, басшы болған Томирис, Зарина секілді қолбасшы ханшайымдардың орны бір төбе. Әрине, оларды тек Алаштың сайыпқыран қыздары деуден аулақпыз. Олар көшпелі түркі жұртына ортақ тұлғалар.
Алаш тарихында мемлекет басқармаса да, ру-тайпаларға басшылық жасаған, жасанған жауға ерлермен бірге шапқан, дау-дамайларға төрелік айтқан қыз-келіншектер жетерлік. Мәселен, жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақтың бас сардары, ұлы қолбасшы Қара керей Қабанбай батырдың жары – Гауһар қыз. Гауһар Тоқтауылқызы – арғын Малайсары батырдың туған қарындасы. Ол жастайынан құралайды көзге атқан мерген, аса ақылды һәм ержүрек болып өсті. Елге жау тиген кезде ерлермен тізе қосып соғысты. Ол тарихта Қабанбай, қанжығалы Бөгенбай, Жасыбай батырлардың тобында талай мәрте жауға шапты. Түркістан шаһарының маңында болған атақты шайқаста Гауһар жау қолының қанша және қай бағытқа бет түзегенін біліп, қазақ жасақтарына дер кезінде хабар берген. Соның арқасында қазақтар жоңғарларды жеңді. Қабанбай мен Гауһардың қызы – Назым да әке-шешесіне тартқан жаужүрек болып өскені тарихтан белгілі. Абылай хан бастаған қазақ қолдары Түркістан мен Сыр бойындағы шаһарларды азат ету кезінде талай мәрте ерлік көрсетіп, көзге түсті. Ол үшін Абылай хан алтыннан соққан белдігін сыйлапты деген де сөз бар.
Қазақтың батыр қыздары тек Гауһар мен Назым ғана емес. Ондап, жүздеп саналады. Солардың бірі – Бопай. Ол – Ресей басқыншылығына қарсы Ұлт-азаттық көтерілісті бастаған (1838 – 1847) қазақтың соңғы ханы Кенесарының қарындасы. Бопай Кенесары жүргізген саясатқа белсенді араласты. Жасаққа қолбасшылық жасады. Тек батыр ғана емес, қажет жерінде сөз тауып кететін шешендігі де бар еді. Әрине, тізе берсек әр кезеңде Алаш баласы үшін жаумен тірескен батыр апаларымыз, ру-тайпаға көсемдік еткен ақылман апаларымыз көп. Өткен-кеткен тарихқа үңілсек, Домалақ ана, Қызай ана, Айша бибі, Қарашаш ана, Рәбиға Сұлтан бегім, т.б. болып кете береді. Осы жерде қазаққа бөтен емес, Сүзге сұлуды да айта кеткен жөн. Сібір хандығын, яғни, Көшім хандығын қазақтың бір бөлігі деп қарайтын болсақ, Сүзге ханым бізге бөтен болмайды. Ол жөнінде Уикипедияда мынадай дерек келтірілген:
Көрiктi, сұлу әйелiне арнап Көшiм хан Ертiстiң бойынан ағаштан Сүзге-Тұра қалашығын салдырған (қазiргi Ресейдегi Тобыл қаласының маңында). Қалашықты екi жағынан Ертiс өзенi, алдынан терең жыра қорғап тұрған. Жыра арқылы көпiр салынған. Көшiм хан жұма күнгi намаздан кейiн осында келетiн. Сүзге ханымның Сiбiр хандығы құлағаннан кейiнгi тағдыры әртүрлi айтылады.
Бiр аңыз бойынша ол 1598 жылы 20 тамызда Сiбiр хандығы күйреген күнi тұтқынға алынып, Көшiмнiң басқа әйелдерiмен, балаларымен бiрге Мәскеуге аттандырылған. Онда ол ертерек тұтқынға түсiп, орыс патшасына қызмет етiп жүрген Көшiм ханның жиенi Мұхаммедқұлға қосылған. Басқа аңыз бойынша Сүзге хандық құлағаннан кейiн өз қалашығын бекiттiрiп, бiр айға дейiн жауға берiлмей соғысқан. Күш таусылғанда ол орыстарға «Шығып кетуге мүмкiндiк берсеңдер, қамалды сендерге тастаймыз» деген шарт қояды. Орыстар оған келiседi, бiрақ Сүзгенiң қалуын талап етедi. Жауынгерлерiнiң өмiрiн сақтап қалу үшiн Сүзге бұл шартты қабылдайды. Қорғаушылар кемеге мiнiп, көзден ғайып болғанда, басқыншылар қалаға кiредi. Олар үлкен емен түбiнде жасаулы киiм киiп, қолына қанжар ұстаған Сүзгенiң өлi денесiне тап болады». Мұны ерлік демей не дейміз?! Көшімнің өзі шегініп кеткенде, қалада қалып, шағын жасақты басқарып, бір ай бойы жаумен кескілесуге кез келген еркектің рухы жете бермесі анық. Сүзге ханым от қарулы басқыншыға қарсы тұрды. Тіресті. Демек, Сүзге ханымның ныспысы жадымызда жаңғырып тұру үшін бүгінгі ұрпақ бір іс-шара жасауы тиіс-ақ.
Сондай-ақ он тоғызыншы ғасырдың ортасында Тарбағатай тауының теріскей тұсында қаптай отырған найманның бір бөлігі –сыбан руына көсемдік еткен Сәлима ханымның аты еш жерде аталмайды. Бір рулы елге ширек ғасыр басшылық еткен Сәлима ханым Балқашқа келіп қыстап жатқан Кенесарыға көмек ретінде он бес түйеге артып азық-түлік, мініске деп үш үйір жылқы, жүздей аламан аттандырған. Бұл жөнінде қазір ешкім айтпайды, жазбайды.
Жалпы, ұзын сөздің тобықтай түйіні, аты аталғаны бар, аталмағаны бар, иісі қазақ үшін жан беріп, жан алысқан, қазақтың аман қалуына, мемлекет болып бекуіне үлкен еңбек сіңірген қыз-келіншектер жеткілікті. Неге солардың бәрін болмаса да, бірнешеуін іріктеп алып, елдің есінде қалатындай етіп дәріптемеске?! Неге қырғыздар секілді мемлекеттік марапаттардың бірнешеуін солардың атында шығармасқа?! Кім бөгет? Ат ауыздығымен су ішкен, ер етігімен су кешкен зар заманда ерлермен бірге жауға ұрандай шапқан Гауһар қыздың Құрманжаннан несі кем? Бұл да – бір ойланатын шаруа.
Сейсен ӘМІРБЕКҰЛЫ
