Home Руханият Жәңгір хан реформалары

Жәңгір хан реформалары

438

Бөкей хан көзі тірісінде хандық би­лікті ұлы Жәңгірге аманаттаған бола­тын. Жас сұлтан 1821-1823 жылдар ара­лы­ғында хандық тақты иелену жолында белсенді күрес жүргізді. Нәтижесінде, 1823 жылы 22 маусымда І Александр патша Жәңгір Бөкейұлын хан етіп таға­йындау туралы арнайы грамотаға қол қойды.

Жәңгір хан қазақ тарихындағы қа­рама-қайшылыққа толы тұлға болды. Кеңес идеологиясында үстемдік еткен «таптар күресі» принципіне байланыс­ты біз оның қоғамдық-саяси қызметіне бір жақты қарауға мәжбүр болдық. Кейін еліміз тәуелсіздік алған соң «Жұрттың хандары жақсы, ал неге біздің хандар жаман болған?» деп ойлана бастадық.

Жәңгір хан билікке келісімен жер реформаларын жүргізуге кірісті. Көпші­лік ойлап жүргендей, ол тек шұрайлы жерлерді өз туыстары арасында бөліс­ке салумен ғана айналыспады. Оның жер реформаларын біз зерттей келе екі кезеңге бөлдік. Бірінші кезең, яғни 1825-1830 жылдарда Жәңгір хан Орда тер­риториясын нақтылап, шекараны шегендеуге ұмтылды. Бұл кезеңде қа­зақ-татар, қазақ-қалмақ, қазақ-орыс ара­сындағы жер даулары қарастырылды. Еділ-Жайық аралығын мекендеген ха­лықтарды өзара қырқыстыру саяса­тын ұстанған Ресей империясы жер мәсе­лесін шешуге еш асықпаған. Жер ре­фор­маларының екінші кезеңі, яғни 1831-1845 жылдары сыртқы жаулармен күрес жалғасқанымен ішкі жер реформаларын жүргізуге басымдық берілді. Дегенмен ел ішінде жүргізілген жер реформалары тек азшылықтың көсегесін көгертті, ал көпшіліктің экономикалық сұраныстары ескерілмеді. Өз туыстары мен айналасындағыларға шұрайлы жерлерді тарату арқылы қатардағы ха­лықты оларға тәуелді етіп қойды. Осы­лайша, ішкі жер саясатының басты кем­шіліктері көпшілік тұрғындардың жерсіз қалуынан, әлеуметтік жіктелістің күшеюінен, парақорлықтың жаппай етек алуынан, мал шаруашылығы­ның дағдарысқа ұшырауынан, елдегі ұр­лық-қарлықтың артуынан анық көрінді. Соның салдарынан Бөкей Ордасында 1836-1838 жылдары Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы жетекшілік еткен ұлт-азаттық қозғалыс және 1842-1843 жылдары А.Қошаев пен Л.Манатаев бастаған күрес болып өтті.

Жәңгір ханның басқа қазақ хандарынан ерекшелігі – оның еуропалық өмір­мен жақсы таныс болуында. Астрахань губерниясында білім алып, кейін елге оралған соң ауыл шаруашылығына қа­тыс­ты газет-журналдарды оқыған ол эко­­номика саласын жетік меңгерді. Нә­ти­­жесінде, 1832 жылы алғаш рет жәр­мең­ке ұйымдастырып, сауданың кө­рі­гін қыздырды. Мысалы, 1833 жылы ұйым­­дастырылған жәрмеңкеге 562 971 мың бас мал әкелініп, 339 174 сом­ның тауары сатылды. Жылына 2 рет өте­тін бұл жәрмеңкеде хан кеңсесінің мәлі­меті бойынша 1839 жылы даланың әр түк­пірінен сатуға 4 122 бас ірі мал (түйе, жылқы, ірі қара), 68 498 қой, 6 419 пұт жүн, 30 009 дана тері-терсек әке­лінген. Ал өзге ел­дерден келген сау­да­гер­лер жібек, қағаз, нан, шай, қант, кір­піш, ыдыс аяқ жә­не тағы басқа тауарларды әкелген. Соны­мен қатар жәр­меңкеде ұрлық, жанжал секілді ке­лең­сіздіктердің болмауы үшін уәзір-сұл­тандар тағайындалған.

Жәңгір хан білім, ғылым, мәдениет саласында да игі бастамаларды жүзеге асырды. 1835 жылы мешіт салдырып, 1838 жылы дәріхана, архив ашып, 1841 жылы пошта-телеграф байланысын орнатты. Сонымен қатар 1841 жылы жаңа мектептің іргесін қалап, хандардың ара­сынан алғаш рет Қазан университеті ғылыми кеңесінің құрметті мүшесі болып сайланды. Хан Жәңгірдің алғашқы қазынашылық қызметті іске қосу, тұр­ғын­дарға медициналық екпе салдыру, құм басудың алдын алу мақсатында қарағай отырғызу сияқты игі істері ұр­пақтар жадында мәңгілікке сақталады.

Саялбек ҒИЗЗАТОВ,

ҚР Ұлттық музейінің ғылыми хатшысы,

тарих ғылымдарының кандидаты

Алдыңғы жазбаТоқаев Қырғызстан шекарасындағы өткізу пункттері туралы хаттаманы ратификациялады
Келесі жазбаҚазақстанда әрбір үшінші еңбек мигранты қытайлықтар