Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі ең маңызды экономикалық шешімдердің бірі — ұлттық валютаның енгізілуі болды. 1993 жылдың 15 қарашасында айналымға алғаш шыққан теңге сол кезде АҚШ долларына шаққанда 1 доллар = 4,7–5,26 теңге болып бекітілген.
Ал бүгінде доллар шамамен 522 теңге.
32 жыл ішінде ұлттық валюта 100 еседен көп құнсызданды.
Бұл — кездейсоқ құбылыс емес, бірқатар экономикалық, саяси және құрылымдық себептердің жинақталған көрінісі.
Төменде осы факторларға талдау жасаймыз.
1993–1998: Теңгенің алғашқы күйзелісі және мұнайға тәуелділік
Теңге енгізілген кезде Қазақстан жоспарлы экономикадан енді шығып жатқан еді.
Нарықтық институттар жоқ, өндіріс құлдырап, инфляция шарықтап тұрды.
1993–1995 жылдары инфляция 1000% деңгейіне дейін көтерілді.
Осы жылдары теңге:
-
1994 жылы бір доллар = 11 теңге
-
1995 жылы = 60 теңге
-
1998 жылы = 75 теңге
Бұл кезең ұлттық валютаның ең ауыр трансформациялық соққы алған жылдары болды.
Негізгі себептер:
✔ өндірістің 40%-дан астамы тоқтап қалды
✔ экспорттық кіріс күрт азайды
✔ экономикалық модель қалыптаспаған
✔ рубль аймағынан шығу салдары
1999–2007: Мұнай дәуірі және салыстырмалы тұрақтылық
1999 жылы Қазақстан теңгені еркін айналымға жіберді. Сол кезде доллар 88-ден 130 теңгеге дейін күрт қымбаттады.
Алайда 2000 жылдары әлемде мұнай бағасы бірнеше есе өсіп, Қазақстан экономикасына ірі көлемде валюта түсе бастады. Бұл теңгені тұрақтандыруға жағдай жасады.
2007 жылға қарай:
1 доллар = 120 теңге шамасында болды.
Бұл кезеңдегі ерекшелік:
✔ мұнай бағасының өсуі теңгені қолдады
✔ Ұлттық қор құрылды
✔ экономикалық өсім жылына 10% reached
Алайда экономиканың «мұнай табысына тәуелді» моделі қалыптасты.
2008–2015: Дағдарыстар дәуірі және үш девальвация
2008 жылғы әлемдік қаржы дағдарысы мұнай бағасының құлдырауына алып келді. Қазақстан экономикасы да сол әсерді сезінді.
2014–2015 жылдары үш ірі девальвация болды:
-
2009 ж.: 1 доллар 120 → 150 теңге
-
2014 ж.: 150 → 185 теңге
-
2015 ж.: 185 → 340 теңге дейін күрт өсті
2015 жылы теңге толық еркін айналымға жіберілді.
Бұл шешім ұлттық валютаның нарыққа тәуелділігін күшейтті.
Неге?
✔ мұнай бағасы құлдырады
✔ рубль әлсіреді (Қазақстан экспортының жартысы Ресейге тәуелді)
✔ Ұлттық банк бұрынғыдай долларды ұстап тұруды тоқтатты
2016–2023: Геосаяси тәуекелдер және теңгенің жаңа кезеңі
Теңгенің қазіргі 500+ деңгейі тек ішкі факторларға емес, сыртқы қысымға да тікелей байланысты:
1. Мұнай бағасының құбылуы
Қазақстан экспортының 60%-дан астамы — мұнай.
Баға түскен сайын теңге әлсірейді.
2. Ресей рублінің тұрақсыздығы
2014 және 2022 жылдары болған санкциялар рубльді құлдыратты.
Рубль төмендеген сайын теңге де бірге әлсірейді.
3. Геосаяси тәуекелдер
2022 жылғы Украинадағы соғыс аймақтық тұрақтылыққа әсер етті.
Капиталдың кетуі мен инвесторлардың тәуекелді аймақтан қашуы теңгеге теріс ықпал етті.
4. Импортқа тәуелді экономика
Қазақстан тұтынатын тауарлардың 70%-ға жуығы импорт.
Бұл доллар қымбаттаған сайын инфляцияның өсуіне және теңгенің әлсіреуіне әкеледі.
Теңге неге 100 есе құнсызданды? Негізгі 5 себеп
1. Экономика құрылымының шикізатқа тәуелділігі
Экспорттың негізгі бөлігі мұнай мен металдар.
Баға құлдыраса, теңге де құлдырайды.
2. Импортқа жоғары тәуелділік
Тұтыну нарығындағы қазақстандық өнім үлесі төмен.
3. Ұлттық өндірістің жеткіліксіз дамуы
Өндірістің баяу дамуы теңгені тұрақты қолдай алмайды.
4. Инфляцияның ұдайы жоғары болуы
30 жыл бойы инфляция орташа 7–10% деңгейінде.
5. Сыртқы экономикалық қысымдар
Ресей, Қытай, мұнай нарығы, геосаяси тәуекелдер — барлығы теңгеге әсер етеді.
Алдағы 10 жылда теңгені не күтіп тұр?
Сарапшылар бірнеше сценарийді атап өтеді:
1) Оптимистік сценарий
• мұнай бағасы жоғары
• инвестиция ағыны күшейеді
• теңге 400–450 диапазонында тұрақтанады
2) Негізгі сценарий
• қазіргі экономикалық модель сақталады
• импортқа тәуелділік жоғары
• доллар 520–600 диапазонында болады
3) Пессимистік сценарий
• мұнай бағасы төмендейді
• геосаяси тәуекелдер күшейеді
• доллар 650–700 деңгейіне дейін баруы мүмкін
Теңге тұрақты болу үшін не қажет?
✔ Ірі экспорттық салаларды әртараптандыру
✔ Өңдеу өнеркәсібін күшейту
✔ Аграрлық сектордың тиімділігін арттыру
✔ Шағын бизнеске қолдау
✔ Ұлттық валютаны ұстайтын ішкі өндіріс базасын дамыту
✔ Технологиялық салаларды қолдау
Экономика неғұрлым күрделі және әртараптандырылған болса, теңге соғұрлым тұрақты болады.
Қорытынды
32 жыл ішінде теңгенің 100 есе құнсыздануы — сәтсіз саясаттың нәтижесі емес, Қазақстан экономикасының құрылымдық ерекшеліктерінің көрінісі.
Теңге әлі де сыртқы факторларға тәуелді, ал ел экономикасы шикізаттық модельден толық ажырамаған.
Дегенмен, теңгенің құнын ұстап тұру — тек Үкімет пен Ұлттық банктің емес, бүкіл экономикалық жүйенің міндеті.
Экономика өзгерсе — теңгенің тағдыры да өзгереді.
Сейсен ӘМІРБЕКҰЛЫ
dodanews.kz
