Каспийге қарасаңыз – көзге көрінбейтін бір қалың мұң бар. Кезінде толқындары жағаны сүйіп жататын алып айдын бүгінде үнсіз шегініп барады. Солтүстік жағалау қатты арықтаған адамның жүзі секілді – суы тартылып, сүйегі білінгендей. Бұл көрініс — тек табиғаттың тосын мінезі емес, тұтас аймақтың болашағына басылған сұрақ белгісі.
Біз Аралды жоғалтқан халықпыз. Сондықтан Каспийдің әрбір миллиметрге дейін төмендеуі – тек статистика емес, жүректің шаншуындай қабылданады.
Каспийдің шегінуі: Кінәлі табиғат па, адам ба?
Теңіздің тартылуының тарихына терең қазып кірмей-ақ, бүгінгі күннің өзінде айқын үш фактор бар.
Климаттың қыспағы
Климат өзгерді – бұл енді пікір емес, шындық. Жауын-шашын азайып, жаз жыл сайын ұзаруда. Ыстық басқан сайын теңіздің бетіндегі булану күшейеді.
Суды сыртқа шығаратын өзен жоқ, ал аспаннан түсер тамшы азайды — Каспийдің денесіндегі су баяу болса да күн сайын кеміп барады.
Еділдің әлсіреуі
Каспийдің негізгі “тамыры” – Еділ. Ал тамырына қан жетпеген ағза қандай болады?
Өзен бойындағы гидротехникалық нысандар, тіршілік үшін таласқан елді мекендердің суды көбірек тұтынуы, табиғи ағыстың бәсеңдеуі – бәрі Каспийдің қан айналымын тежеп тұр.
Жердің тереңдегі қозғалысы
Әзірбайжан ғалымдары көтерген бір қызық гипотеза бар: Каспийдің шегінуі тек климатқа емес, тектоникалық процестерге де байланысты болуы мүмкін.
Кавказ тауының баяу көтеріліп келе жатқаны, су айдынының түбіндегі құрылымдық қозғалыстар теңізді екі бөлек су қоймасына ажыратып жіберуі ықтимал дейді.
Осыдан жүздеген жыл бұрынғы Каспий бүгінгі Каспийге ұқсамайтынын ескерсек — бұл болжам тым қиял емес, жердің табиғи тағдыры.
Екі теңізге бөліну қаупі: болжам ба, болашақ па?
Ғалымдар Каспийдің солтүстік және оңтүстік бөлігі бір-бірімен байланысын жоғалтуы мүмкін деп отыр.
Солтүстікте — тайыз, көп жері белуардан ғана келетін су.
Оңтүстікте — терең, жер жаралғалы бері геологиялық күштердің ортасы.
Егер климаттық қысым жалғаса берсе, теңіз “жан тапсырмайды”, бірақ өзінің тұтас келбетін жоғалтып, екі бөлек көлге айналуы әбден мүмкін.
Бұл — Каспийдің картасы ғана емес, біздің экономика мен экология туралы түсінігіміз түбегейлі өзгеретінін білдіреді.
Құрғаған жағалау — тек география өзгерісі емес
Каспий жағалауы — жай ғана сызық емес. Ол:
– итбалықтардың мекені,
– балық шаруашылығының тірегі,
– мұнай-газ инфрақұрылымының күретамыры,
– порттар мен сауда жүйесінің орталығы.
Су деңгейінің төмендеуі: Каспий итбалығы үшін жаңа апаттың бастауы, бекіре тұқымдастардың тіршілігіне қауіп, порттардың қашықтап, логистиканың қымбаттауы, жағалаудағы қалалардың экономикасына қосымша салмақ.
Жағалау 20–30 шақырымға дейін шегінуі мүмкін деген болжам бар. Бұл бір аймақтың ғана емес, бүкіл елдің әлеуметтік-экономикалық ландшафтын өзгертеді.
Каспий Аралға айнала ма?
Иә және жоқ.
Арал – адамның қолымен жасалған апат.
Ал Каспийдің жағдайында табиғи және антропогендік факторлар қабаттасып жатыр.
Аралдың қасіреті секундомерді басып старт бергендей тез басталса, Каспий — баяу, ауыр жүріспен өзгеріп келеді. Оның тағдыры қайда бұрылатыны — бес мемлекеттің табиғатты қалай басқаратынына байланысты.
Ең қорқыныштысы — үнсіздік. Теңіз үнсіз тартылып жатыр.
Ал бізге енді үнсіз отыруға болмайды. Әйтпесе, Каспийді жоғалтып аламыз.
Не істеу керек?
– Бес мемлекет ортақ мониторинг жүйесін құруы тиіс.
– Еділ бассейніндегі суды әділ басқару қажет.
– Ғылыми зерттеу нақты болжамдармен күшеюі керек.
– Жағалаудағы экожүйе мен тіршілік формаларын сақтауға арналған бағдарламалар күшейгені жөн.
Каспий – тек су емес. Ол — мәдениет, экономика, экология, тарих, геосаясат, халықтың тағдыры.
Каспийдің дауысы бар, біз тыңдаймыз ба?
Каспий – бірде тыныш, бірде долы; бірде мейірімді, бірде тұнжыр. Бірақ қазір оның мінезі бұрынғыдан өзгеше.
Теңіз баяу шегініп барады — бізден бір нәрсені сұрағандай.
Ол сұрағаны – назар. Жауапкершілік. Қамқорлық.
Табиғат бізге тек апат арқылы ескерту жіберуі міндет емес.
Кейде ол жай ғана суын тартып, үнсіз кетеді.
Ал біз сол үнсіздікті түсіне білсек, Каспийдің келешегі де, біздің келешегіміз де өзгеруі мүмкін.
Сейсен ӘМІРБЕКҰЛЫ
Dodanews.kz
