Сонымен наурызда ғана сайланған мәжіліс палатасының бірінші сессиясы тәмамдалды. Үш айға толар толмас уақыт ішінде депутаттардың жаңа құрамы не істеді? Қандай заңдар қабылдады? Бұрнағы мен бүгінгі мәжілістің өзгешелігі неде? Депутаттарда көкейкесті мәселеге келгенде өткірлік, батылдық болды ма? Әу дегенде көкейге оралатын сұрақ – осы.
Иә, кезектен тыс өткен мәжіліс сайлауында парламент журналисі бар, блогері бар, айтыскері бар бірқатар жаңа есімдермен толықты. Жұрт «парламент төрінен шындық енді айтылады» деп алақандарын ысқан.
Депутаттар үш ай ішінде 31 заң қабылдапты. Алайда солардың ішіндегі сүбелісі «Заңсыз сыртқа шығарылған активтерді мемлекетке қайтару» заңы. Халықтың күткені осы еді. Өйткені соңғы 20-25 жылда елімізден төменгі есебі 160, жоғарғысы межесі 800 миллиард доллардың көлеміндегі қаржы шетке шығарылған деген қауесет көп. Депутаттардың өзі 160-165 миллиард доллар деген санға тоқталып отыр. Әгәрәки, осы заңның аясында сырттағы активтердің жартысы қайтатын болса, жыртық жамалып, елдің аузы аққа тиері хақ еді.
«Біз қабылдаған бұл заңның орны бөлек. Оны халық күтіп отыр. Бүгін ертең сенат қабылдайтын болса, онда ол президенттің қол қоюына кетеді. Демек, алдағы шілде айынан бастап, қолданысқа енуі тиіс. Бұл әлеуметтік әділеттілікті қалпына келетіретін заң деп ойлаймын. Осы заң арқылы сыртқа шығарылған активтердің бәрін болмаса да жартысын қайтарып алып жатсақ жаман болмас еді. Әрине, аты аталған заңдардың бәрі керемет деуге болмас. Өзіндік кем-кетігі, шикілеу тұстары баршылық. Бірақ уақыт өте келе заман талабына сай өзгертулер мен толықтырулар бола жатар», – дейді мәжіліс депутаты Ермұрат Бапи.
Әрине, былтырғы қаңтар оқиғасынан кейін халық «билік енді не істер екен?» деп көз алмай бақылап отыр. Бір жылдың көлемінде Конституцияға байланысты жалпы халықтық референдум, сенат сайлауы, президент сайлауы, мәжіліс сайлауы өтті. Бірақ ел реформа жүріп жатыр дегенге сене қойған жоқ.
«Сайлаулардың бәрі бұқараның сенімін ақтады деп ойламаймын. Халық биліктен бұрынғы жүйені өзгертіп, ашық, демократиялық жолға түсе ме деп үміт еткен еді. Бірақ әзірге олай болмай тұр. Өйткені тоталитаризмнен авторитаризмге, одан демократияға бірден секіру оңай емес. Алдымен саяси трансформация жүру керек. Қазір қаншалықты «Жаңа Қазақстан» десек те, аты өзгергенімен, заты сол қалпында қалып отыр. Қармаққа тек «майшабақтар» түсіп, ал мемлекеттің қамбасына қос қолын салған «киттер» әлі сайран салып жүр. Ел жаңа сайланған депутаттардан солардың талай былығын ашады деп үлкен үміт еткен. Өкініштісі осыған келгенде депутаттар әлжуаздық танытуда», – дейді саясаттанушы Әзімбай Ғали.
Дегенмен халық қалаулысы Ермұрат Бапи бұл пікірмен онша келіспейді. Ол осы уақыт аралығында парламенттегі жазылмаған заңдармен әлі толық танысып болмаған секілді. Және қазіргі парламенттің бұрынғы парламенттен айырмашылығын бұрыннан депутат болып келе жатқан әріптестерінің сөзіне сүйеніп қана айта алады.
«Мен өткен шақырылымда депутат болған жоқпын. Сондықтан салыстырмалы түрде айту қиын. Дегенмен бұрынғы шақырылымның қайта сайланған депутаттар бүгінгі мәжіліс бұрынғыға қарағанда әлдеқайда өткір, ашық, батыл деген тұжырым жасауда. Қазіргі парламент 95 пайыз қазақ тілінде сөйлейді. Бұл – биліктің басқа да тармақтарына әсер ететін игі бастама деп ойлаймын», – дейді ол.
Рас, депутаттардың парламентке шақырылатын мемлекеттік органдар өкілдерінің өздерінен қазақша сөйлеуді талап етіп жатқанын көріп отырмыз. Тіпті кейбір министрлердің мемлекеттік тілде сөйлей алмай ақ тер, көк тер болып жататыны көз үйренген көрініске айналды. Дегенмен тілге байланысты талапты күшейттік. Дегенмен баяғы қаһарлы «әртіс» Нығматулиннен кейін тым жайлы көрінген мәжіліс төрағасы Ерлан Қошановтың «командасы» әзірге көз шығарып, бас жаратындай әрекетімен көріне қойған жоқ.
Саясаттанушы Дос Көшім депутаттардың жаңа құрамы туралы:
«Бұл парламенттің шамасы әділетсіз сайлау өткен соң белгілі болды. Рас, кезінде жаңа бастама, жақсы ойлар айтып, батылдау сөйлейтін біраз азаматтар парламентке өтті. Бірақ олардың өзі сайлаудың әділетсіз өткенін айта алмады. Сол кезде-ақ бұл парламенттің мұның алдындағы парламенттен ешқандай айырмашылығы болмайтыны түсінікті еді. Иә, біз күткен заңдар дүниеге келген жоқ. Тіпті депутаттардың өздері өз тараптарынан ешқандай заң жобасын ұсынған жоқ. Бұл да сол бұрынғы парламенттің «ауруы», бұрынғы парламенттің «әдеті». Тек қана атқарушы биліктің даярлап берген заңдарын талқылап, қосымша бірдеңелер қосқан болды», – дейді.
Бірақ саясаттанушының бұл пікірімен Қошанов келіспейтіні анық. Себебі ол кеше ғана үш биыл өкілеттіліктері күшейгені сонша «заңдардың үштен біріне депутаттар бастамашы болды», деп мақтанған. Әрине, бастамашы болу өкілеттіліктің күшейгенінің өлшемі бола алмайды. Керек болса билік кез келген заңды кез келген депутаттың аузымен ұсына береді. Мәселе қандай заң ұсынуда. Ал біздің спикеріміздің олар ұсынған заңға көңілі толмайды.
«Мен алдымен «Мемлекеттік тіл» туралы заңды күткен едім. Жоқ болды. Онамастикалық заң күттім. Ол да жоқ. Бұларды халық 30 жыл күтті. Сенім ақталмады. Еліміздің ақпарат кеңістігін Ресейдің ақпараттық құралдарынан қорғау туралы заң туралы қаншама айтылды. Бірақ ол да болмады. Айта берсе көп. Мұның себебі неде? Біріншісі, әрбір фракцияның ішкі «тәртібі» болуы мүмкін. Ол жерде, «анау алай болуы керек, мынау былай болуы керек» деген нақты тапсырмалар берілетін сияқты. Сондықтан біз күткен заңдар шетқақпай көріп, сыртта қалуы ықтимал. Екінші мәселе, парламенттің үстінен қарайтын президент апараты бар. Олар парламенттегі бүкіл іс-әрекетті реттеп отырады деп ойлаймын. Қандай заңды өткізу керек, қандай бастама көтеру керек, кім сөйлеуі керек, қандай мәселені қозғап, нені үндемей өткізіп жіберу керек деген сияқты. Демек, бұл халық билігі емес, халық билігінің үстінде де бір билік бар деген сөз. Былайша айтқанда, қожаның да қожасы бар. Мұндай жағдайда парламенттен алабөтен өзгеріс, үлкен бір серпіліс күте қою қиын. Қысқасы, «баяғы жартас – бір жартас», – дейді Көшім.
Осыған ұқсас сөзді көп жылдар бойы журналистика саласында қызмет еткен, оппозициялық көзқарастағы азамат ретінде елге танылған Ермұрат Бапи да айтып қалды. Ол: «Парламентте ойланып, алды артыңды бағамдап барып сөйлеуге тура келеді. Өйткені әр сөзіңе жауап бересің. Жаңсақ сөйлеген сөзіңді жұрт мемлекеттің, парламенттің ұстанымы деп бағалап жатады. Сондықтан айтарыңа абай болған жөн. Осы тұрғыдан келгенде, әрине, тежелу бар. Кібіртіктеу бар. Оны жоққа шығаруға болмайды. Ал мұны түсінбейтіндер «депутаттар батыл емес, өткір пікір айта алмайды» деген жаңсақ ұғымға беріледі», – дейді ол.
Қысқасы, ашық әңгіме, өткір пікір, додалы тартыс болмай, ішкі цензураға бас ұрған жерден үлкен нәтиже күту қиын. Депутаттардың өзі «бұрынғыға қарағанда батылдау» деп бағалап жүрген мәжіліс бұрынғы әдетімен каникулға шықты. Бәлкім, жақсылап демалып келген соң жаңа, тың серпінмен жұмыс істей бастайтын шығар. Оның үстіне, аз уақыт болса да (екі айды азсынғанымыз үшін кешірім сұраймыз) арқасын кеңге салып, қожасының бақылауынан еркіндікке шығып, елдің ішінде жүріп қайтқан соң, кім біледі, біраз мәселеге басқаша қарай бастауы да мүмкін ғой. Қошанов былтыр дәл осы уақытта коронавирус пен Қаңтар оқиғасынан кейін «жедел әрекет етіп» шаршағандарын айтқан, биыл сайлауда шаршап қалдық демесе, күзге дейін өз-өздеріне келіп үлгеруге тиіс. Оның үстіне «оқушыларын» каникулға шығарып салған Ерлан ағай да «бұл сессияның қысқа болғанын» айтып қалды.
