Белгілі журналист Бигелді Ғабдуллин әлеуметтік желіде жариялаған мақаласында Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаевтың айтуынша, Қазақстанда ұзақ жылдар бойы мемлекеттік бюджеттен тыс жұмыс істеп келген параллель қаржылық жүйе болғанын атап өтті. Бұл жүйе қоғамға бұрыннан белгілі болғанымен, билік тарапынан ресми түрде мойындалмаған еді.
Утильалым: көзден таса жинақталған миллиардтар
2016 жылы енгізілген утильалым бастапқыда ескірген автокөліктерді кәдеге жаратуға арналған төлем ретінде түсіндірілген. Алайда оның мөлшері жоғары болып, ең ірі бейсалық кірістердің біріне айналды.
• 2016 ж.: шамамен 30 млрд теңге
• 2020 ж.: 200 млрд теңгеден астам
• 2016–2021 жж.: жиынтық 760 млрд теңгеден көп
Бұл қаражаттар «ӨКМ Операторы» деп аталатын жеке ұйымның шотына түсіп, мемлекеттік бақылаудан тыс айналды. Парламент те, Қазынашылық та бұл ақшаның қозғалысын көре алмады.
2022 жылғы Қаңтар оқиғаларында халық көтерген негізгі талаптардың бірі — утильалымды алып тастау болды. Сол кезде ғана билік қаражаттың жабық схемамен пайдаланылғанын мойындады. «ӨКМ Операторы» жабылғанымен, қаржы ағымы жаңа «Жасыл Даму» компаниясына өтті. Алайда жүйенің өзі өзгерген жоқ.
Ақылы жолдардан түскен табыстар да бюджетке түспеген
2018–2023 жылдары ақылы жолдардан түсетін қаржы көлемі күрт артты. Бұл түсімдер тікелей «ҚазАвтоЖол» компаниясына бағытталып, қазынашылық бақылаудан тыс қалды.
Осы жылдары жүздеген миллиард теңге компания менеджерлерінің қарамағында болды. Ал сол уақытта Үкімет бюджет тапшылығын жиі атап өткен еді.
Бақылаусыз қаржы жүйесінің жалғасуы
Қаңтардан кейін ашықтық орнату қажет болғанымен, жүйелі бақылау толық енгізілмеді.
Соңғы жылдары утильалым қаражаты – шамамен 600 млрд теңге, ақылы жолдардан түсім – 130 млрд теңгеге жуық болды. Бұл қаражаттар әлі де бірыңғай мемлекеттік шоттан өтпейді.
Неліктен Әшімбаевтың мәлімдемесі маңызды?
Сенат спикері алғаш рет:
-
Үкіметтің параллель қаржылық жүйе құрғанын;
-
Оны қолдап келгенін;
-
Жүздеген миллиард теңгенің бақылаусыз айналғанын
ашық түрде айтты. Бұған дейін мұндай сын тек журналистер мен сарапшылар тарапынан айтылып келген.
Бұл – билік ішінде бұрын жабық талқыланатын мәселелердің ашық алаңға шығуы.
Экономикалық және саяси факторлар
Қазіргі экономикалық жағдай күрделі:
• халық табысы төмендеуде;
• баға өсуде;
• мемлекеттік институттарға сенім азаюда.
Осындай уақытта миллиардтардың көлеңкелі жүйеде айналуы — тек қаржылық емес, саяси проблема.
Алда не күтіп тұр?
Енді Үкімет пен жауапты органдар қоғамға нақты жауап беруге тиіс. Негізгі сұрақтар:
• бұл қаржы ағындарын кім басқарады?
• неге қаражат бюджетке түспейді?
• жүздеген миллиардтардың иесі кім?
• «екінші әмиян» жүйесін құруға кім рұқсат берген?
Билік бұл сұрақтарды созып немесе жаңа уәделермен жабуға тырысуы мүмкін. Бірақ қоғам алғаш рет бұл мәселені биліктің өз сөзі арқылы естіп отыр.
Сейсен ӘМІРБЕКҰЛЫ
Dodanews.kz
