Өркениетті елдің дамымаған елден айырмашылығы біреу-ақ. Ол мемлекеттің ұлылығы, қарулы күштерінің қуаты, өткен тарихының өнегелі екендігінде емес. Ол қарапайым азаматтардың бақуаттылығы, хақы мен құқығында. Мемлекеттің дамыған-дамымағаны осыменен өлшенеді.
«Менің жанымды кім түсінеді» деп зарлай беретін әдебиет ескірді.
Жас ұрпақтың әлемдік құндылықтарға бет бұруы енді тоқтамайды. Әлем ашық, интернет бар. Жаңа дәуір еріксіз келеді. Сіз көктемнің келуін тоқтата алмайсыз ғой.
Тарихтан байқасаңыз, Алтын Орданың аясында болған елдердің бәрінде дерлік азаматтық қоғам дамыған жоқ. Моңғол шапқыншылығы Орталық Азия мен Түркістан өркениетінің тамырына балта шапты. Ғылым мен білім өлді. Еркек кіндіктінің бәрі тек жауынгер ретінде қабылданды, ал сарбаз азамат емес. Ол – басшының бұйрығына бағынышты, өзіндік пікірі жоқ бейбақ.
Біз қазір ғылымды идеологияға, мақтаныштың жолына, өтірік бір есеп берудің айласына айналдырып жібердік. Ал, шын мәнінде, ғылым – адамзатты болашақта дамытатын жалғыз-ақ нәрсе.
Ұлтшылдық деген — өте үлкен комплекс және өте үлкен күнә. Бұл – адам бойындағы ең нашар қасиеттердің бірі. Жалпы, өзіңнің ұлтыңды бөліп алып, өзіңнің аяңнан шықпай, жалпыға ортақ додаға түспей өмір сүру бұл өзіңе деген сенімсіздіктен, бәсекеден қорқудан. Бәсекеден қорықсаң, міндетті түрде «Оңбағандар! Неге Қазақстанда басқа ұлттың адамдары жұмыс істеуі керек? Неге қазақтарға бермейді бұл қызметті? Неге үйтіп жатыр, неге бүйтіп жатыр?» деп айтасың.
Үкіметтегілер өзін-өзі сынағаннан мүйіз шықпайды. Қоғамды өзгерту үшін сол үкіметті сынайтын институт болуы керек. Оның аты – БАҚ.
Әлі күнгі мақтанышымыз – «ата-бабамыз аттан түспеген жаугершіл болған» деген дақпырт атақ. Ақындарымыз әлі күнге дейін соны жырлайды. Әлбетте Доспамбет, Махамбет секілді тарихи феномендер болған. Алайда бүгінгі таңда әкімнен алған пәтердің есігін іштен жауып алып, «мен көк бөрімін!» деп өлең жазу маған күлкілі секілді.
Мен танитын, қазақтың белгілі ақындарының бірінің баласы әңгімесін «менің данышпан әкем айтқандай» деп бастайтын. Мен оған күлетінмін. Дегенмен, жасы жетпістен асса да, әкесін айтумен, соны ақтаумен, соған не мектеп, не көше сұраумен келе жатқандар бар емес пе?
Байдың баласы машинамен қағып адам өлтірсе де, сотталмайтын қоғамда халық заңға сенбейді. Түкке тұрмайтын адам жағымпаздық арқылы депутат бола алатын қоғамда адам әділдік бар деп ойламайды.
Парасат біреу ғана. Бұл – адамзаттың озық ойы, ғылым, білім және өркениет. Дарвинның эволюция теориясын жоққа шығаратын ортада парасат жоқ. Дәйексіз соқыр сенім, нанымға негізделген ортада парасат жоқ. Ұлтшылдыққа, идеологияға уланған ортада парасат жоқ.
Бір нәрсені ойлану керек, егер біз самолетпен бір жерге бара алсақ, машинамен жүрсек, тісімізді жұлдырсақ, соқыр ішектен өліп қалмасақ, туберкулезді емдетсек, соның бәрі діннің емес, ғылымның арқасы. Адамзаттың бүкіл жетістігі – ғылымның арқасы.
Әттең бүгінгі күнді былықтырып жүрген «тұлғаларымыздың» көбі болашақ ұрпаққа күлкі болатынын түсінбейді.
Есерсоқ басшылар жемқор ортадан шығады. Таныс-тамырлықпен өмір сүруден шығады. Руыңды, жүзіңді бұлдап, жұмысқа тұрудан шығады. Жұмысқа тұрғанда, айналаңа өзіңнің ауылыңнан шыққан, өзіңнің руыңнан шыққан адамдарды алудан шығады. Бәсекенің жоқтығынан шығады.
Менің пікірімше, біздің Қазақстанның телевидениесі өзінің ең басты бір міндеттерін атқармай отыр. Ол – ағартушылық. ТВ-ның ағартушылық міндеті болуы керек. ТВ халықтың, көрерменнің сауатын арттыруы керек. Оның парасат деңгейін көтеруі керек. Біздің ТВ, өкінішке қарай, тек дақпырт, мақтаныш, ермек, күлкіге айналып кеткен.
Ауылды жерде ешқашан ұлт қалыптаспайды. Ұлт қалаға келіп қалыптасады.
Мен «әке» деп атамды айтамын. Төлен Әбдікұлын «папа» деймін. Екеуара әңгімені «дәуір мен дәуірдің тілдесуі» деп бағаламаймын. Әңгімеміз көбіне тұрмыстық мәселелерге байланысты. «Ақшаны қайдан табамыз?» деген секілді.
Тұлғадан «культ» жасау, көсем іздеу, жеке басқа табыну – дамымаған қоғамның бәріне тән.
Егер мен ренжіп жүрсем, мені мұқатқысы, мұңайтқысы келетіндер рахаттанады, қуанады. Олардың бәрібір маған жаны ашымайды. Сондықтан мен ештеңеге қарамастан жігерлі, көңілді өмір сүруге міндеттімін.
Қорқақ адамның барлығы билік басындағы біреудің қара күшін пір тұтады. Біреуге зорлық-зомбылық жасаған адамды керемет көреді.
IX, X, XI ғасырда 200 мың халқы болған Отырар секілді қалалар талқандалмағанда, бүгін қандай қала болар еді? Біз қазір Лондон, Париж, Нью-Йорк деген қалаларға сүйсініп қараймыз. Орталық Азияның өркениеті қазір бүкіл Еуропа, бүкіл әлем сүйсінетін өркениет болар еді.
Біз ұзақ уақыт «дүниенің кілті – орыс тілі» деп ойлап келдік. Бүгінгі таңда олай емес. Глобализация заманында біз бейресми болса да, өркениетке төте жол тартар екінші тілді игеру қажеттігінен бас тарта алмаймыз. Біздің жағдайда ол ағылшын тілі болуы қажет деп ойлаймын.
Дін бар жерде ғылым дамымайды. Ешқашан. Өйткені, ғылым деген – ізденіс. Дін деген – догма. Сондықтан дін бар жерде ғылымның дамуы мүмкін емес.
Қазақ хандығының пайда болуы – бұл небәрі төре тұқымының бір-бірімен таққа таласып, содан кейін бір топтың екінші топқа ренжіп, елін бөліп алып кетуі. Болды. Онда ешқандай басқа негіз жоқ. Таққа таластық.
Адамды шын мәнінде азат ететін бір ғана нәрсе – заңнан басқа ешкімнің алдында басыңды имеу.
Әл-Фараби секілді, Эйнштейн секілді, ибн Синалардың барлығы – дін тарапынан жасалған зорлық-зомбылыққа қарамастан, осы ғылымды дамытқан адамдар. Бәрі – көзі тірі кезінде қуғын-сүргін көрген адамдар. Жордано Брунолар сол үшін отқа жанған. Сондықтан адамзаттың ең үлкен қаһармандары – біз айтатындай, батырлар, басқалар емес, ғалымдар.
Қоғамды бұзатын – Шыңғыс ханды қазақ қылғысы келетін жазушылар, тарихқа араласатын көріпкелсымақ депутаттар мен сенаторлар, руын дәріптеп, азғантай тобырға көсем болғысы келетін алаяқтар…
Дархан Әбдік
