Рид СТЭНДИШ
Қытай басшысы Си Цзиньпин Ресей президенті Владимир Путинді және Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының (ШЫҰ) өзге лидерлерін қонақ етпек. Қытай екі күндік саммит арқылы Еуразиядағы ықпалын күшейтуді көздейді.
Ресей президенті Владимир Путин, Үндістан премьер-министрі Нарендра Моди және ШЫҰ-ға мүше өзге де мемлекет басшылары Қытайда өтіп жатқан екі күндік саммитке жиналды. Си Цзиньпин бұл кездесуде Батысқа балама әлемдік тәртіп туралы өз көзқарасын нақтылауға тырысады.
Жиырмадан астам елдің басшылары 31 тамыз – 1 қыркүйек күндері Тяньцзинь портты қаласында бас қосып, аймақтық қауіпсіздік пен сауда мәселелерін талқыламақ. Бұл саммит Батыспен шиеленіс артқан тұста өтіп жатыр.
Бұл жиын сондай-ақ Қытайға өзін Жаһандық Оңтүстіктің көшбасшысы ретінде көрсетуге мүмкіндік береді. ШЫҰ – әлемдегі ең ірі аймақтық ұйымдардың бірі, ол әлемдік ЖІӨ-нің төрттен бірін және жер халқының жартысына жуығын қамтиды.
ШЫҰ саммиті кезінде мынадай 5 жайтқа назар аударуға болады.
1. «Путин мен Си шоуының» тағы бір эпизоды
Украинадағы соғысқа қатысты дипломатиялық қадамдардан кейін, Путиннің Симен кездесуін бақылайтындар көп болмақ.
– ШЫҰ Путин мен Сидің шоуына айналды, – дейді Берлиндегі Ресей мен Еуразияны зерттеуге арналған Карнеги орталығының ғылыми қызметкері Темур Умаров. – Саммиттің өзінен гөрі соның аясындағы жеке кездесулерге көбірек мән беріледі.
ШЫҰ-ға Қытай, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Пәкістан, Үндістан, Иран және Беларусь кіреді. Пекин де, Мәскеу де бұл ұйымды Батыс институттарына қарсы тұратын құрал ретінде көріп, оны әлемдік тәртіпті өзгерту сияқты ортақ мақсаттарын жүзеге асыру үшін «сынақ алаңы» ретінде пайдаланып отыр.
Путин бұл саммитті Қытайға мемлекеттік сапарымен ұштастырады. 3 қыркүйекте ол Пекинде Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуына арналған әскери шеруге қатысады.
2. Үндістан премьер-министрі Модидің мүддесі
Бұл – Үндістан премьер-министрінің Қытайға жеті жылдан астам уақыттан кейінгі алғашқы сапары. Бұл сапар 2020 жылғы қанды шекара қақтығыстарынан кейінгі екі ел арасындағы қарым-қатынастың реттеле бастағанын көрсетеді.
Қытай сыртқы істер министрі Ван И тамыз айында Нью-Делиге барып, АҚШ-пен қарым-қатынасы шиеленіскен Үндістанға жақындасуға тырысты. Трамп Үндістан тауарларына баж салығын арттырып, ел басшылығынан Ресей мұнайын сатып алмауды талап етіп отыр. Үндістан Ресей мұнайының ең ірі сатып алушыларының қатарында.
Моди мен Сидің кездесуі осы жылымықты одан әрі күшейтуі мүмкін. Мәселен қос тарап шекарадан әскерін алып кету арқылы текетірес қарқынын бәсеңдетіп, сауда және виза шектеулерін жоя алады.
Өткен аптада Ресейдің Нью-Делидегі елшілігі Моди, Путин және Си арасында үшжақты келіссөз өткізуге мүмкіндік болады деп үміттенетінін мәлімдеді.
3. Қытай-Ресей тандеміндегі Орталық Азияның рөлі
ШЫҰ 2001 жылы құрылған. Бұл Қытай бастамасы болатын. Пекин осылайша Орталық Азия елдерімен тығыз қарым-қатынас орнатуды көздеген. Бірақ сөйте тұра аймаққа ықпалы зор деген Ресейдің мүддесіне құрметпен қарайтынын көрсетуге тырысып бақты.
– Қытай мен Ресей бір жағынан серіктес, екінші жағынан бәсекелес. Алайда Орталық Азияда олардың серіктестігі басым, – дейді Глазго университетінің профессоры Лука Анчески.
Бұл жағдай Орталық Азия елдері үшін қиындық туғызуы мүмкін, өйткені олар Мәскеу мен Пекин арасындағы тепе-теңдікті сақтауға тырысады. Бірақ Қытай мен Ресейдің жақындасуы аймақтағы авторитарлық режимдер үшін жаңа мүмкіндіктер де ұсынып отыр.
– Аймақта авторитарлық билікке қолайлы құндылықтардың ортақ жиынтығы пайда болып келеді. Бұл Орталық Азия режимдерінің өмірін жеңілдетуі мүмкін, – дейді Анчески.
4. Ұйым бұдан әрі ұлғаюы мүмкін бе?
Былтыр ШЫҰ құрамына Беларусь кірген. Содан бір жыл бұрын қатарға Иран қабылданған. Ал Үндістан мен Пәкістан 2017 жылы мүше атанды.
ШЫҰ құрамындағы 10 мемлекеттен бөлек ұйым аясында екі бақылаушы ел, 14 диалог жөніндегі әріптес бар.
Әзірге ұйымды одан әрі ұлғайту жоспары байқалмайды. Бірақ ұлғаяр болса, Армения мен Әзербайжан үміткер болуы ықтимал. Бір-біріне бәсекелес бұл екі ел қазірдің өзінде диалог жөніндегі әріптес елдер қатарына кіріп отыр. Олар былтыр ШЫҰ-ға мүше болуға өтініш берген.
5. ШЫҰ ортақ болмысқа ұмтылып отыр
ШЫҰ Батыс билігі жүрмейтін елдердің басшылары үшін қолайлы алаңға айналып, сол үшін де құнды болып отыр. Олар осы алаңды пайдаланып, әріптестігін нығайтуды, саяси және әлеуметтік нормаларға ықпал етуді көздейді.
Дей тұрғанмен, ұйым ішінде толықтай бірлік орнады деп айту қиын.
Мәселен, ШЫҰ қорғаныс министрлерінің маусымдағы жиынында Үндістан Израильдің Иранға шабуылын айыптайтын ортақ мәлімдемеге қосылмай қойды. Нью-Дели құжатта Кашмирдегі үнді туристеріне жасалған шабуыл жайлы ештеңе жазылмағанына наразы болды. 22 сәуір күні болған бұл оқиға Үндістан мен Пәкістан арасындағы қақтығысты қайта өршіткен еді.
– АҚШ тарапынан Қытайға, Үндістанға және Ресейге қысым күшейіп тұрған тұста, бұл саммит осы ұйым үшін сынақ болмақ: мүше елдер біртұтас ұйым ретінде әрекет ете алатынын немесе ұлттық мүдделер басымдыққа ие болатын бытыраңқы алаң күйінде қала беретінін көрсетеді, – деді Азаттыққа China Global South Project жобасының шақырылған сарапшысы Юнис Шарифли.
Дина Елгезек ( ФБ парақшасынан)
