Кеше ғана елордасы Астанада «Байтақ» жасылдар партиясы су мәселесі соның ішінде Арал теңізінің тағдырына байланысты кезекті «Арал» саммитін өткізді. Оған Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Моңғолия және Ауғанстан елдерінің өкілдері қатысты. Негізгі тақырып Орталық Азиядағы су мәселесі. Әр елден келген экологиялық партия мүшелері өз ойларын ортаға тастады. Ұсыныстар айтылды.
«Байтақ» партиясының су мәселесін көтеруінің өзіндік себебі бар. «Әлемнің 45,3 пайызында өмір сүріп жатқан 145 мемлекет 263 трансшекаралық өзендерді пайдаланады. Қазір осы мемлекеттер арасында су дауы қатты көтерілуде. Мұның арты үлкен қақтығыстарға алып келуі әбден мүмкін» деседі сарапшылар. Сондай-ақ, «Орталық Азия аймақтық жанжалдың табалдырығында тұр». –дейтіндерде бар. Текетірестің негізгі себепкері шекара дауы, жер дауы немесе өзге де саяси мәселелер емес, су көрінеді. Ақиқаты сол, тұщы су мәселесі Орталық Азияда ғана емес, әлем бойынша қат бола бастады. «Енді 20-30 жылдан кейін болатын соғыстардың өзегінде тек су мәселесі жатады» деседі сарапшылар. Рас, Орталық Азияда жатқан Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Қазақстан сондай-ақ Ауғанстанда осы елдерді басып өтетін Амудария мен Сырдарияның суына тәуелді. Десек те, осы екі дария бастауын қырғызбен тәжік жерінен алатын болғандықтан бұл екі елде суға деген зәрулік жоқ. Бірақ осы дариялардың төменгі ағысында орналасқан Өзбекстен, Қазақстан, Түркіменстан және Ауғанстанда су тапшылығы бар. Біз, жасылдар партиясы «Арал» мәселесін неге көтердік? Себеп мынау; биылдан бастап Аралға баратын су мәселесі қайтадан қиындай бастауы бек мүмкін. Оның басты себебі, биыл Ауғанстан мемлекеті Күш –Тепа каналының құрылысын жартылай аяқтады. Каналдың ұзындығы әзірге 100 шақырым. Егер ол толығымен біткен кезде 300 шақырымды құрайды деп отыр. Канал елдің теріскейіндегі аймақтарды сумен қамтамассыз етпек. Ауғандар Әмудария өзенінің суын соған бұруда. Демек, дарияның 25-30 пайыздық суы енді Өзбекстан мен Түркіменстанға бармай ауған даласына қарай кетпек. Әлбетте, мұның Қазақстанға «қанша қатысы бар?» деген сұрақ туындары хақ. «Қатысы бар» – деп айта аламыз. Әмудария суы азайатын болса, Өзбекстан жағы Сырдарияның суын өздеріне көбірек бұрып алуға тырысатыны хақ. Онда Кіші Аралға баратын су күрт азаяды. Сондай-ақ, Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда облысындағы дихандарда су тапшылығын көреді. Бұл үлкен мәселе. Соңғы жылдары біраз су барып, Кіші Арал суға біршама толды деуге болады. Ол маңда балық шаруашалығы қайта өркендей бастады. Егер су кеміп жағдай ушығатын болса, онда осының бәрімен қоштаса беруге болады. Сондықтан «Байтақ» партиясы осының алдын алу үшін, арнайы Арал саммитін өткізді. Әлбетте, саммитте айтылған Орталық Азиядағы суды реттеу жөніндегі ұсыныстар, Үкіметке жолданары хақ. Одан ары қарай Үкімет көрші елдермен келіссөздер жүргізіп, қалыптаса бастаған қиын жағдайды шешеді деп сенеміз. Осы жерде айтқым келген бір мәселе, біз «Аралға байланысты саммит өтіземіз» деп көптеген құзырлы орындарға хат жолдадық. Саммитке қатысуын сұрадық. Соның ішінде Парламенткеде хат жолданды. Өкініштісі той-томалақ десе қу басы домалап, сонда жүретін депутаттардың бірде біреуі бас сұқпады. Оларды Арал тағдыры қызықтырмайтын болып тұр ғой. Сырдариямен Арал теңізінің жағасында бір миллионнан астам өмір сүріп жатыр. Сонда депутаттарға Аралда, адам тағдыры да қажет болмағаны ма? Бұл неткен самарқаулық, неткен тоғышарлық? Түсінбедім. Мәжілісте Экология мәселелері және табиғат пайдалану комитеті бар емес пе? Оларғада Арал тағдыры бәрібір болып тұр ма, сонда? Түсініксіз.
Азаматхан Әміртай
