Кіріспе
2025 жылы Дональд Трамп әкімшілігі Қытайға қарсы жаңа экономикалық шаралар қабылдап, сауда соғысының жаңа кезеңін бастады. Бұл шаралар АҚШ-тың Қытайдан импортқа енгізген 100% тарифтерімен, технология экспортына шектеулерімен, инвестициялық бақылауды күшейтуімен және жеткізу тізбектерін қайта құру шараларымен көрінді. Бұл қадамдар АҚШ пен Қытай арасындағы экономикалық қарым-қатынасты түбегейлі өзгертіп, әлемдік экономикадағы тепе-теңдікке ықпал етті.
Бұл материалда Трамп дәуіріндегі экономикалық шаралардың Қытай экономикасына, жаһандық нарыққа және, әсіресе, Қазақстанға тигізген әсерлері жан-жақты сарапталады.
Трамптың Қытайға қарсы экономикалық стратегиясы
Тарифтер мен сауда шектеулері
Трамп әкімшілігі Қытайдан 550 миллиард доллардан астам тауарға 10-60% аралығындағы тарифтер енгізді. Қытай да жауап ретінде АҚШ-тың 185 миллиард доллар көлеміндегі экспорттық өнімдеріне тарифтер қойды. 2025 жылы тарифтер «теңгерімді» тарифтер жүйесіне ауыстырылып, барлық қытайлық импортқа орташа 100% тариф белгіленді. Бұл сауда айналымын қысқартуға және АҚШ-та өндірісті қайта құруға бағытталған шара болды.
Технологиялық экспортқа шектеулер
АҚШ Қытайдың алдыңғы қатарлы технологияларына қол жеткізуін шектеу үшін Huawei, SMIC сияқты ірі компанияларды қара тізімге енгізді. Жартылай өткізгіштер, чип дизайнына арналған бағдарламалық құралдар, жасанды интеллект процесстері мен фотолитография машиналарының экспортын шектеді. Бұл Қытайдың технологиялық дамуын тежеп, АҚШ пен одақтастарын технологиялық үстемдікке жетелеу мақсатын көздейді.
Инвестициялық шектеулер және қаржылық бақылау
CFIUS арқылы Қытайдың АҚШ-тағы тікелей инвестицияларына бақылау күшейтілді. Қытайлық компаниялардың АҚШ қор биржаларынан шығуына кедергі жасалып, қытайлық акцияларға инвестиция салатын АҚШ зейнетақы қорларының белсенділігі шектелді. Бұл АҚШ-тағы қытайлық капиталдың ағынын тежеп, Қытайдың инновация мен инфрақұрылымға қаржы салуын баяулатуға бағытталды.
Логистикалық тізбектерді қайта құру
АҚШ компанияларын Қытайдан шығаруға және “Қытай+1” саясаты аясында Үндістан, Вьетнам, Мексика сияқты елдерге ауысуға ынталандырды. CHIPS және Inflation Reduction Act сияқты заңдармен жартылай өткізгіштер, электромобильдер және таза энергия өндірісін АҚШ-та дамытуға қолдау көрсетті. Бұл шаралар Қытай экономикасының әлемдік өндірістік тізбектерден шеттетілуіне әкелді.
Қытай экономикасына әсері
Макроэкономикалық көрсеткіштер
Тарифтер, технологиялық шектеулер және инвестициялық тосқауылдар Қытайдың экспорттық өсімін бәсеңдетеді деп күтілуде. 2025–2030 жылдары ЖІӨ өсімі 6% деңгейінен 4.5%-қа дейін төмендеп, кей сценарийлерде 2-3% аралығына дейін құлдырауы мүмкін. Экспорт АҚШ нарығына 30-60% дейін төмендеді, шетелдік инвестициялар 20-60% қысқарды. Юань долларға шаққанда 6.5-тен 7.4-8.0 деңгейіне дейін әлсірейді деп болжануда.
Өнеркәсіп және технология
Жартылай өткізгіштер, электроника және сирек элементтер өндірісі қатты зардап шегетіндігі сөзсіз. Қытай бұл салада ішкі нарығын қамтамасыз етіп, өз технологияларын дамытуға көшті. Бұл өз кезегінде Қытайдың ішкі тұтынуды ұлғайту арқылы, сыртқы тәуелділікті азайтуға бағытталғаг“екі айналым” стратегиясын іске асыруына түрткі болды. Әрине жоғары технологиялар саласында түсті металлдардың орны ерекше және Қытай бұл мүмкіндікті экспорттық шектеулер үшін тиімді пайдаланатындығында еқандай күмән жоқ.
Саяси астар
Қытай үкіметі инфрақұрылымды дамытуға, цифрлық юань енгізуге, жасыл энергетикаға инвестиция салуға бағытталған ынталандыру шараларын қабылдады. Валюталық саясатта төтенше жағдайлар үшін ақша-қаржылық жобаларды жұмсауды ұлғайтып, экономикалық саясаттың тиімділігін арттырды.
Қазақстанға және Орталық Азияға ықпалы
Сауда және инвестиция
Қазақстан Қытайдың сауда және өндірістік логистикасына қатысты маңызды серіктес болып қала береді. 2025 жылдың бірінші жартыжылдығында Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда айналымы 1,8 миллиард долларға жетіп, өткен жылмен салыстырғанда төрт есе өсті. Бұл әсіресе Қытайдан импорттың артуымен байланысты.
Дегенмен, Қытайдағы экономикалық даму қарқынының төмендеуімен және АҚШ-тың экспорттық санкцияларына байланысты Қазақстанның Қытайға экспорты азаюы ықтимал. Мұнай, уран, металдар сияқты шикізаттық өнімдердің бағасы мен сұранысы Қазақстан экономикасына тікелей әсер етеді. Жалпы экономикалық өсімнің төмендеуі бұл шикізатқа кері әсер етуі ықтимал.
Логистика және транзиттік әлеует
Қазақстанның географиялық орналасуы Транскаспий халықаралық көлік дәлізі арқылы Қытай мен Еуропа нарықтарын байланыстыруға мүмкіндік береді. Бұл Қазақстанның транзиттік әлеуетін арттырып, экономикалық өсімге жол ашуға ықпал етеді. Жаңа теміржол желілерін дамыту Қазақстанның аймақтағы стратегиялық орнын күшейтеді деп күтілуде.
Валюта және қаржы саласы
Юань бағамының ауытқуы Қазақстанның сауда мен қаржы операцияларына ықпал етпей қоймасы да белгілі. Юаньның нығаюы импорттық тауарлар құнын арттырса, әлсіреуі экспорттаушыларға пайда әкеледі. Сонымен қатар, Қытайдың инвестициялық ағынының азаюы Қазақстандағы инфрақұрылым жобаларына кері әсер етуі мүмкін.
Геосаяси аспект
Қытай мен АҚШ арасындағы қақтығыс Қазақстанның сыртқы саяси және экономикалық бағыттарына жаңа сын-қатерлер мен мүмкіндіктер алып келеді. Қазақстан көпвекторлы саясатты ұстана отырып, жаңа нарықтарға шығуды, сауда әріптестіктерін кеңейтуді көздейді.
Жаһандық және аймақтық әсерлер
Дүниежүзілік саудадағы өзгерістер жаңа сауда блоктарының пайда болуына, экономикалық альянстардың қайта құрылуына әкеледі. Қазақстан үшін бұл өз кезегінде жаңа серіктестермен және бәсекелестермен жұмыс істеу қажеттігін туындатады. Бұл ретте аймақтық интеграция мен индустриялық даму саясаты маңызды рөл атқарады.
Стратегиялық сценарийлер (2025–2030)
Үздік сценарий
Тепе-теңдік сақталып, технология мен сауда салаларында бір-біріне тәуелділік орнайды. Қазақстан жаңа нарықтар мен транзиттік мүмкіндіктерді тиімді пайдаланып, экономикалық өсім мен тұрақтылықты қамтамасыз ету мүмкіндігіне ие болады.
Теріс сценарий
Толық ажырау мен сауда-саяси қатынастардың тежелуі экономикаға теріс әсер етеді. Қытай мен АҚШ арасындағы қарым-қатынас шиеленісіп, әлемдік нарықта бөлініс күшейеді. Қазақстан үшін экспорттық кірістер төмендеп, инвестициялардың көлемі қысқарады.
Қорытынды
2025–2030 жылдар аралығындағы АҚШ пен Қытай арасындағы экономикалық қақтығыс Қазақстан экономикасы үшін күрделі сынақ болмақ. Дегенмен, геосаяси тепе-теңдікті сақтау, транзиттік әлеуетті дамыту және көпвекторлы сыртқы саясат арқылы Қазақстан бұл сынақтан сәтті шыға алады. Жаңа жаһандық нарық шарттарына икемделу — басты стратегиялық міндет.
Шыңғыс Ергөбек
саясаттанушы
